شاید معروف‌ترین اثر هنری مربوط به این بنا کتاب «گوژپشت نوتردام» نوشته ویکتور هوگو باشد که سال ۱۸۳۱ منتشر شد.این کتاب داستان کازیمودو را روایت می‌کند؛ گوژپشتی که ناقوس‌زن کلیسای نوتردام بود.
وقایع کتاب در قرن ۱۵ پاریس رخ می‌دهد و پایتخت فرانسه را در زمان حکومت لویی یازدهم تصویر می‌کند.پیرنگ داستان نیز پیرامون اسمرالدا شکل گرفته است،زنی کولی که قلب بسیاری مردان را در مشت گرفته؛ از جمله کلود فرولو معاون اسقف اعظم کلیسا.
فرولو به کازیمودو دستور می‌دهد اسمرالدا را برباید، اما سروان فوبوس دوشاتوپر از کمانداران پادشاه مانع او می‌شود. کازیمودو دستگیر، شکنجه و محکوم به شلاق در میدان می‌شود . اسمرالدا، تنها کسی است که دلش برای او می‌سوزد.
سروان فوبوس هم از دیگر دلباختگان اسمرالداست و فرولو تلاش می‌کند او را بکشد، ولی گناه این کار به گردن اسمرالدا می‌افتد.کازیمودو که سخت عاشق اسمرالداست سعی می‌کند از او محافظت کند، اما دختر در پایان به دار آویخته می‌شود.کازیمودو سرشار از رنج و خشم، فرولو را از یکی از برج‌های نوتردام پایین می‌اندازد.
در پایان کتاب دو اسکلت در گور دختر پیدا می‌شود. یکی از آنها گوژپشت است که زن را در آغوش گرفته است.
از روی کتاب هوگو فیلم‌ها، نمایشنامه‌ها، و تئاترهای موزیکال مختلفی ساخته شده است . شرکت والت دیزنی هم در سال ۱۹۹۶ یک انیمیشن در مورد آن ساخت.
کازیمودو واقعی بود؟
برخی تاریخدان ها شواهدی پیدا کرده‌اند که نشان می‌دهد شاید کازیمودو از زندگی یک شخص واقعی الهام گرفته شده باشد.
سال ۲۰۱۰ محققان نوشته‌های هنری سیبسن، مجسمه‌ساز انگلیسی که قرن نوزدهم در نوتردام کار می‌کرد را بررسی کردند. آنها متوجه شدند که او همکاری گوژپشت داشته.
سیبسن در نوشته‌ای که الان در آرشیو گالری تیت لندن نگهداری می‌شود، گفته است: «با استاد تراجان ملاقات کردم. موقرترین و دوست‌داشتنی‌ترین مردی که تا به حال زندگی کرده. او سنگتراش دولت و همین طور یک گوژپشت بود.»
هنوز مشخص نیست که ویکتور هوگو برای خلق کازیمودو از تراجان الهام گرفته است یا کلا چیزی در مورد او شنیده بود یا نه؟با این حال شخصیتی که او خلق کرد را بسیاری به عنوان منجی نوتردام می‌شناسند.
به گفته مورخان، در زمانی که هوگو رمان کلاسیکش را نوشت، کلیسای نوتردام در حال خراب شدن بود.این کلیسا بین سال‌های ۱۱۶۳ و ۱۳۴۵ ساخته شد.
کتاب با استقبال فراوانی روبرو شد و توجه مردم را به این بنا جلب کرد.سال ۱۸۴۱، یک دهه بعد از انتشار کتاب، اوژن ویوله لودوک و ژان باپتیست لاسو، معماران نامدار فرانسوی شکوه گذشته را به نوتردام بازگرداندند.کار آنها شامل تعمیر سطوح سنگی، جابجایی مجمسه‌ها، ساختن یک اتاق جدید نگهداری اشیای مقدس، شیشه‌کاری مجدد پنجره‌ها و همین طور اضافه شدن فواره معروف کلیسا بود. تمام اینها ۲۳ سال طول کشید.
